دیدبان روسیه: اگرچه مسیحیت با درنگ به سرزمین روسیه رسید و ۹۸۸ سال از میلاد مسیح گذشته بود که ولادیمیر، فرمانروای کی‌یف به مسیحیت روی آورد؛ اما دین ارتدکس چنان به روس‌ها هویت بخشید که تا به امروز هر ساله طی جشنی روز مسیحی شدن خویش را در ۲۸ جولای جشن می‌گیرند.
♦ پرده اول: دینی که به روس‌ها هویت بخشید
پیش از این تاریخ، مردمان روس همچون اسلاوها به انواع خدایان طبیعت، نظیر خدایان باد باور داشتند، اما در واقع انتخاب مسیحیت ارتدکس را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ این کشور دانست؛ چراکه پیروی روس‌ها از این دین نه تنها نگرش آنها را نسبت به خودشان تغییر داده، بلکه حتی فراتر از آن به عاملی برای ایجاد هویت و استقلال آنها به عنوان یک ملت تبدیل شده بود که این وحدت در روزگارهای سخت بیش از هر زمان دیگری هویدا شد. به عنوان مثال پس از مرگ ایوان مخوف در سال ۱۵۸۴، این کشور برای سالیانی بدون فرمانروای قدرتمند بود و ظهور قحطی در سال ۱۶۰۱ و مرگ بیش از صدهزار نفر در مسکو، روسیه تزاری را در این مقطع زمانی بسیار رنجور کرده بود؛ عاملی که سبب شد در سال ۱۶۱۰ لهستان طی حمله‌ای این کشور را به راحتی تصرف کند؛ اما تنها دو سال بعد مسکو به اداره‌ی روس‌ها درآمد و برای این پیروزی تنها یک عامل اصلی وجود داشت: وحدت ارتدکس در مقابل کاتولیک.
اگرچه از یک سو اختلافات مذهبی سبب شد از همان ابتدای انتخاب ارتدکس، روسیه و لهستان یک بدگمانی تاریخی نسبت به هم داشته باشند، اما از سوی دیگر باعث شد تا روسیه با دیگر کشورهای ارتدکس همچون یونان و صربستان متحد شود.
♦ پرده دوم: رابطه‌ی دین و سیاست در روسیه
به دنبال انقلاب دوم در اکتبر ۱۹۱۷ و روی کارآمدن بلشویک‌ها، رویکرد حکومت کمونیسیتی نه تنها دشمنی با دین بود، بلکه موضعی تهاجمی نیز نسبت به آن داشت و به دنبال روند ملی شدن املاک کلیسا‌ها، بسیاری از آنها نابود شدند که در اوج آن می‌توان به دستور انفجار برای تخریب کلیسای جامع مسیح منجی در سال ۱۹۳۱ به دستور لنین اشاره کرد. اما با این وجود چند سال پس از آغاز جنگ جهانی دوم، یعنی در چهارم سپتامبر ۱۹۴۳ اولین گام برای ترمیم در رابطه با نهاد کلیسا برداشته شد و به موجب آن استالین با رهبران اصلی ارتدکس در شوروی دیدار و اسقف سرگی به عنوان رهبر کلیسای ارتدکس انتخاب شد. رویکرد تساهل و تسامحی که به نظر می‌رسد زیر سایه‌ی جنگ به ظهور رسیده بود. استالین معتقد بود که پیروزی به واسطه‌ی اراده و اسلحه میسر می‌شود و در این میان دین را عامل مهمی برای ظهور اراده در زمان جنگ می‌دانست. با این حال کلیسا از جایگاه متوسطی در جامعه‌ی کمونیستی پس از این زمان برخوردار بود.
همزمان با سال‌های فروپاشی در شوروی، آلکسی دوم به عنوان رهبر کلیسای ارتدکس انتخاب شد؛ فردی که به تبحر خاصش در تعامل با سیاستمداران شهرت داشت و اولویت وی از یک سو بازگرداندن نفوذ به دستگاه کلیسا بود و از سوی دیگر بازگرداندن اموال مصادره شده توسط بلشویک‌ها. نزدیکی وی به یلتسین سبب شد تا کلیسای مسیح منجی را که در قرن نوزدهم به یادبود شکست ناپلئون ساخته شده و پس از آن به دستور لنین منفجر شده بود، بازسازی شود که نهایتا سال ۲۰۰۰ ترمیم آن به پایان رسید. حضور پوتین در جشن بازسازی این مکان مقدس، نشان‌دهنده‌ی میزان همگرایی نهاد قدرت با کلیسا در روسیه جدید است؛ اگر چه خود وی نیز در همان تاریخ، یعنی نخستین سال ریاست جمهوری‌اش تاکید کرد که کلیسای ارتدوکس شریک طبیعی قدرت سیاسی در کشور است؛ چرا که در بحرانی‌ترین لحظه‌های تاریخ روسیه، مردم به ارزش‌های دینی که ریشه آنهاست، روی آورده‌اند. با این حال دیمیتری مدودوف، نخست‌وزیر پیشین روسیه در گفتگویی تاکید کرده بود که مطابق قانون اساسی، کلیسا از اتخاذ تصمیمات دور است.
♦ پرده سوم: عید پاک
چله روزه‌داری (در این مدت گوشت و محصولات حیوانی نمی‌خورند) ارتدوکس‌ها با عید پاک به پایان می‌رسد و آن را جشن می‌گیرند؛ مراسمی که تخم‌مرغ‌های رنگی و کولیچ (نان استوانه‌ای شکل) یکی از مهمترین نمادهای این روز مهم در روسیه بشمار می‌آید. به اعتقاد آنها مسیح پس از به صلیب کشیده شدن، در این روز دوباره زنده شده است و از همین رو شامگاه شنبه (۱۲ شب) مسیحیان معتقد به کلیسا می‌روند.
با روی کار آمدن پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز همه ساله در شب ولادت حضرت مسیح و جشن عید پاک به همراه رهبر ارتدوکس‌های روسیه در کلیسای جامع حضور پیدا می‌کند؛ مراسمی که امسال زیر سایه‌ی کرونا با محدودیت‌های بسیاری همراه بود.
ظهور این ویروس سبب شد تا مقامات کلیسا از مردم بخواهند که در خانه بمانند و این مراسم را به صورت زنده از تلویزیون مشاهده کنند؛ همچنین غذاهای مخصوص عید پاک را نیز در خانه برکت دهند و به کلیسا مراجعه نکنند. از این رو کلیسای جامع، تنها میزبان پاتریارک کریل، رهبر ارتدکس‌های روسیه و چند تن از روحانیونی که برای اجرای برنامه حضور داشتند، بود.
در شماره‌های بعدی «در حوالی میدان سرخ»، بیشتر به جایگاه ادیان در جامعه و فرهنگ روسیه و رابطه‌ی آن با سیاست خواهم پرداخت.
نویسنده: احمد وخشیته، دانشیار دانشگاه ملی اوراسیا
منبع: روزنامه شرق
آخرین اخبار و رویدادهای روسیه را در سایت دیدبان روسیه بخوانید!
